OʻGenri. Soʻnggi yaproq
Loyihani qo'llab quvvatlash uchub buyerga bosing
Vashington Skverning gʻarbidagi kichik bir dahada koʻchalar chalkashib ketgan va “tor koʻchalar” nomini olgan yoʻlakchalarga boʻlinib ketgan edi. Bu “tor koʻchalar” ajabtovur burchaklar va egri chiziqlar hosil qilgandi. Hattoki, bir koʻcha oʻzini-oʻzi bir yoki bir necha marta kesib oʻtardi. Bir paytlar bir musavvir bu koʻchaning noyob xususiyatini kashf qilgan ekan. Doʻkondan kelgan pul yigʻuvchi kishi boʻyoq, qogʻoz va boʻz uchun toʻlov qogʻozlarini qoʻlida tutgancha shu koʻchalarni aylanib oʻtayotib hisob boʻyicha bir sent ham undirolmay qaytib ketayotganini koʻrib qolishini bir tasavvur qilib koʻring!
Shunday qilib, ajib maskan boʻlmish Grinvich Villij dahasiga shimolga qaragan derazalar, XVIII asr naqshli peshtoqlari, gollandcha qiya shiftli boloxonalar va arzon ijara haqlari ilinjida sanʼat namoyandalari har tarafdan koʻchib kela boshladilar. Soʻngra ular oltinchi avenyudan bir necha qalay krujka va bir yoki ikki dona ovqat pishiradigan choʻgʻdonlarini olib kelib, bu yerda “sanʼatkorlar gurungi”ni tashkil qilishdi.
Baland boʻlmagan uch qavatli gʻishtin binoning yuqori qavatida Syu va Jonsilarning ustaxonlari joylashgandi. Doʻstlari Joannani erkalab Jonsi deb chaqirishardi. Biri Mayn shtatidan; boshqasi esa Koliforniyadan kelgan edi. Ular Sakkizinchi koʻchadagi “Delmoniko” oshxonasining tabldoti* atrofida tanishib qolishgan va ularning sanʼat, sachratqi salati va urf boʻlgan keng yengli koʻylaklar borasidagi qarashlari shunchalik mos kelgan ediki, natijada ular birgalikda ustaxona ochishga qaror qilishgandi.
Bu may oyida sodir boʻlgan edi. Noyabrda esa shifokorlar Zotiljam deb ataydigan kutilmagan sovuq va berahm bir mehmon tashrif buyurdi. U shu turar joylar atrofida kezib yurar va yoʻlida uchragan kimsaga rahm-shafqat qilmay ajal iskanjasiga tortardi. Sharqiy hudud boʻylab bu oʻlim xabarchisi hech narsadan tap tortmay ortidan oʻnlab qurbonlarni qoldirib shaxdam qadamlar bilan odimlab bordi, ammo baqatoʻn bosib ketgan oʻsha xarob va chalkash “tor koʻchalar”ga kelganda qadami sekinlashdi.
Zotiljam degan janobni siz zinhor olijanob moʻysafid kishi deb atamagan boʻlardingiz. Aks holda mushtlari qizargan, hansiroq bu qari galvars Jonsidek azobga umuman bardoshsiz, nimjongina bir ayolni raqiblik uchun tanlamagan boʻlardi. Afsuski, u ayni shu qizni maʼqul koʻrdi. Jonsi esa holsiz-madorsiz ahvolda boʻyalgan temir yotoqqa mixlanib yotib qoldi. U kichkina golland deraza oynasidan tashqariga, qoʻshni gʻishtli binoning boʻm-boʻsh devoriga nigohini tikkancha jimgina yotardi.
Bir kuni ertalab bezovta boʻlgan shifokor Syuni oqarib ketgan paxmoq qoshlari bilan imlab dahlizga chaqirdi.
– Uning tuzalib ketishini men, aytaylik, oʻndan bir ehtimol degan boʻlardim, – dedi u termometridagi simobni silkitarkan. – Shunda ham bu imkoniyat uning yashashga boʻlgan intilishi bilan bogʻliq. Agar bemor goʻrkovga ishi tushishini shunchalik xohlayotgan boʻlsa, dorishunoslik kitoblarimizdagi koʻrsatmalardan hech qanday foyda yoʻq. Xonimchangizning hayotiga boʻlgan qiziqishi soʻnib boʻlgan. Uning fikru xayolini nima band etgan?
– U bir kun kelib Neapolitan koʻrfazini har xil boʻyoqlarda tasvirlashni diliga tugib qoʻygandi, – dedi Syu.
– Nima? Tasvirlash? Qoʻysangiz-chi! Men haqiqatdan ham oʻy surishga arziydigan narsa haqida gapiryapman! Masalan, biror yigit haqida oʻylamaydimi?
– Yigit? – dedi Syu, ovozi xuddi chanqovuz kabi jarangdor yangrab. – Nahotki yigitlar bunga arzisa… Yoʻgʻ-ey, doktor, hech ham unday emas.
– U holda, bu shunchaki darmonsizlik oqibati boʻlsa kerak, – dedi shifokor. – Men fan vakili sifatida bor mahoratim va ilmimni ishga solib koʻraman. Ammo bemor oʻzining janoza marosimi haqida oʻylashni bas qilmas ekan, dorilar shifobaxsh kuchining yarmi yoʻqqa chiqaveradi. Agar siz uni qishda qanaqa yengli liboslar urf boʻlishi haqida savol soʻrashga qiziqtira olsangiz, uning tuzalib ketish imkoniyatini men oʻndan bir emas, beshdan bir ehtimol deb bemalol aytgan boʻlardim.
Shifokor ketgandan keyin Syu xonasiga kirib ketdi. U yerda yigʻlayverganidan yaponcha dastroʻmolini ham hoʻl qilib yubordi. Soʻngra u qaddini tutib, qoʻlida molbert bilan regtaym chalgancha Jonsining xonasiga kirib keldi.
Jonsi koʻrpaning tagida bilinar-bilinmas yotar, koʻzlari esa deraza tomon qadalgandi. Syu Jonsini uxlab qolgan deb oʻylab hushtak chalishni bas qildi.
U tezda molbertni hozirladi va oynomadagi bir hikoya uchun siyohda rasm chizishni boshladi. Yosh rassomlar katta sanʼatga ilk qadamlarini oynomalarda bosiladigan hikoyalar uchun suratlar chizish bilan qoʻyishadi, oʻz navbatida bunday hikoyalar orqali yosh yozuvchilar adabiyot olamiga kirib kelishadi.
Syu monokl taqqan bashang kiyimdagi aydaholik chavandoz yigit suratini chizayotgan vaqtda qulogʻiga shivirlagan bir ovoz eshitildi, soʻngra bu ovoz bir necha bor takrorlandi. U darhol Jonsining yotogʻi tomon shoshdi.
Jonsining koʻzlari katta ochiq edi. U nigohini derazadan tashqariga qadagan koʻyi sanardi – teskari tartibda sanardi.
– Oʻn ikki, – dedi u va sal oʻtmay: – oʻn bir, soʻngra – oʻn, toʻqqiz, undan soʻng esa: – sakkiz, yetti, – deb sanardi u deyarli bir maromda.
U xavotir olgancha derazaga qaradi. U yerda sanaydigan nima bor? Mahzun koʻrinishdagi boʻm-boʻsh hovli va yigirma qadamcha naridagi gʻishtli binoning tep-tekis devoridan boshqa hech narsa koʻzga tashlanmasdi. Izlaridan chiriy boshlagan, egri-bugri qari pechakgul gʻisht devorning yarmigacha chirmashib ketgandi. Kuzning sovuq nafasi uning barglarini ayovsiz toʻkib yuborgan, deyarli yalongʻoya boʻlib qolgan novdalari esa uqalanib ketayotgan gʻisht devorga jon holatda tirmashib turardi.
– Nima haqida gapiryapsan, dugonajon? – soʻradi Syu.
– Olti, – dedi Jonsi pichirlab. – Ular endi tezroq toʻkila boshladi. Uch kun avval ular yuztacha edi. Sanayverib boshim ogʻrib ketardi. Endi esa osonroq boʻlib qoldi. Ana, yana bittasi toʻkildi. Hozir atigi beshtagina qoldi.
– Beshta nima, azizim? Doʻsting Syudiga aytsang-chi!
– Barglar. Pechakgul yaproqlari. Ularning soʻnggisi toʻkilganda, men ham hayot bilan vidolashaman. Men buni uch kundan beri sezib kelyapman. Shifokor senga hech narsa demadimi?
– Bunday boʻlmagʻur gapni birinchi bor eshitishim! – deb javob qaytardi Syu shikoyatomuz ohangda, oʻzini dugonasining gaplarini eʼtiborga olmagan qilib koʻrsatib. – Qari pechakgul yaproqlarining tuzalib ketishingga nima aloqasi bor? Axir sen u pechakgulni juda yoqtirasan-ku, quloqsiz qizaloq! Boʻldi, tentaklikni bas qil! Axir bugun ertalab doktor sening tez kunda tuzalib ketishingni …oʻndan …hozir, eslab koʻray …ha, oʻndan toʻqqiz ehtimol deb aytgandi. Bu esa har birimiz Nyu-Yorkda tramvayda ketayotib yoki yangi qurilayotgan uyning yonidan oʻtayotib duchor boʻlishimiz mumkin boʻlgan xavf-xatar bilan baravar degani-ku! Shoʻrvadan ozgina ichib olgin, oʻrtoqjoning Syudiga esa ruxsat ber, u chizayotgan suratini tugatsin va uni muharrirga pullab kasal qizalogʻiga portveyn sharobi, oʻziga esa yumshoqqina choʻchqa kotletidan olib kelsin.
– Endi sharob olishingga hojat yoʻq, – dedi Jonsi koʻzlarini derazadan uzmasdan. – Ana, yana bittasi tushyapti. Boʻldi, boshqa shoʻrva ichgim kelmayapti. Hozir ular toʻrttagina qoldi. Qorongʻi tushmasidan oxirgisining tushishini koʻrmoqchiman. Soʻngra men ham bu yorugʻ olamni tark etaman.
– Jonsi, jonginam, – dedi Syu uning tepasida egilarkan, – menga koʻzlaringni yumib derazaga qaramay turishga soʻz berasanmi? Men ungacha ishimni tugatib olardim. Suratlarimni ertaga topshirishim kerak. Menga yorugʻlik zarur, boʻlmasa pardani tushirib qoʻyardim.
– Boshqa xonada chizsang boʻlmaydimi? – soʻradi Jonsi sovuq ohangda.
– Oldingda qolsam degandim. Undan tashqari, shu axmoqona pechakgul barglariga qarashingni xohlamayman.
– Tugatishing bilan menga ayt, – dedi Jonsi koʻzlarini yumayotib. U mum haykal kabi rangi siniq va harakatsiz yotardi. – Chunki soʻnggi yaproqning tushishini koʻrmoqchiman. Men kutishdan charchadim. Oʻylayverib ham charchadim. Meni bu dunyoga bogʻlab turgan barcha rishtalardan xalos boʻlib, oʻsha hayotdan toʻygan bechora yaproqlar misoli havoda uchgancha gʻoyib boʻlishni xohlayman.
– Uxlashga harakat qil, – dedi Syu. – Bermanni chaqirib chiqishim kerak. Unga qarab umrini yolgʻizlikda oʻtkazuvchi konchi suratini chizmoqchiman. Bir daqiqa oʻtmay qaytaman. Kelgunumcha joyingda qimirlamay yotgin.
Qariya Berman pastki qavatda yashaydigan bir rassom edi. U oltmishdan oshgan, Mikelandjelo yasagan Muso haykaliniki kabi jingalak soqoli ixchamgina jussasiga yarashib turardi. Bermanning sanʼat sohasida omadi chopmadi. U qirq yil moʻyqalam surgan, ammo hali-hanuz unga ilhom parisining etagidan tutib qolish nasib etmagandi. Har safar bu musavvir shoh asar yaratmoq uchun shaylanadi, lekin hozirgacha bu ishni boshlay olmagan ham edi. Mana, bir necha yildirki, baʼzan eʼlonlar uchun tirikchilik yoʻlidagi oʻlda-joʻlda ishlangan rasmlarini aytmasak, arzirli bir ish qilmagan ham edi. U professionalga qurbi yetmagan mahalliy yosh rassomlar uchun tirik manekenlik qilib kun koʻrardi. Ichkilikka mukkasidan ketgan, shunga qaramasdan hali ham yaratajak shoh asari haqida gapirishdan tinmasdi. Umuman olganda esa, koʻngli boʻsh odamlarni jini suymaydigan, oʻzini yuqorida yashovchi ikki rassom qizni himoya qiluvchi qoʻriqchi it deb hisoblaydigan badjahl bir chol edi.
Syu Bermanni pastki qavatdagi xira yoritilgan hujrasidan topganida, undan qora archa mevasining hidi anqib turardi. Xonaning bir burchagidagi molbertda esa yigirma besh yildan buyon shoh asarning ilk chizgilarini intiqlik bilan kutayotgan boʻm-boʻsh mato yotardi. Syu unga Jonsining xayolidagilarni, qizning oʻzi ham yaproq misoli yengil va nimjon boʻlib qolganini, hayot rishtalari noziklashib qolib, shamoldagi yaproq kabi uchib ketishidan xavotirda ekanini aytib berdi. Qizargan koʻzlari yoshlana boshlagan Berman bunday xayolparastlikdan gʻashi kelib baqirib yubordi.
– Nima? – deb oʻshqirdi u. – Hech jahonda laʼnati bir pechakgul yaproqlari toʻkilgani uchun ham odam oʻladimi? Bunaqasini sira eshitmagan ekanman. Yoʻq, sening oʻsha ahmoq konchi surating uchun manekenlik qilishni xohlamayman! Qanday qilib bunday boʻlmagʻur fikrlarni uning miyasiga kelishiga indamay qarab turipsan? E-e-eh Jonsi xonim.
– U betob boʻlib ancha zaiflashib qoldi, – dedi Syu, – isitmasi balandligidan alahsirab har xil beʼmani narsalar haqida aljirayapti. Mayli, janob Berman, agar menga manekenlik qilishni istamayotgan boʻlsangiz, sizni ovora qilib oʻtirmayman. Ammo nima boʻlganda ham siz jirkanch qari … qari ezma chol ekansiz!
– Eh, baribir zaifaligingga borasan-da! – qichqirdi Berman. – Manekenlik qilmayman deb senga kim aytdi? Boʻlaqol tezroq! Sen bilan boraman. Axir yarim soatdan beri senga shuni uqtiryapman-ku! Xudoyim-ey! Bu yer Jonsi xonimdek qiz uchun kasal boʻlib yotadigan joy emas. Bir kun kelib men albatta shoh asarimni chizaman, keyin biz bu yerdan koʻchib ketamiz. Albatta, boʻlmasam-chi!
Ular yuqoriga chiqishganda Jonsi uxlab qolgan ekan. Syu pardani deraza tokchasiga tushirib, Bermanga boshqa xonaga oʻtishga ishora qildi. U yerda ular derazadan pechakgulga xavotir bilan qarashdi. Soʻng bir lahza lom-mim demay bir-birlariga tikilib qolishdi. Tashqarida yomgʻir aralash qor toʻxtovsiz yogʻardi. Berman oʻngib ketgan koʻylagida yolgʻiz yashovchi konchi oʻlaroq qoyatosh oʻrnini bosuvchi toʻntarilgan qozon ustiga oʻtirdi.
Ertasi kuni ertalab Syu bir soatlik derazani yopib turgan yashil pardaga qarab turardi.
– Pardani koʻtar, koʻrishni xohlayman, – deb shivirladi u buyruq ohangida.
Syu horgʻin holda uning aytganini bajardi.
Ammo ne ajabki, tun boʻyi sharros quygan yomgʻir va esgan kuchli shamolga qaramay gʻisht devorda hali ham bitta yaproq koʻrinib turardi! U pechakgul yaproqlarining soʻnggisi edi. Poyaga yaqin joylari hali-hamon toʻq yashil, arrasimon qirralari esa qurib sargʻaya boshlagan bu yaproq yigirma futcha balandlikda matonat bilan oʻz novdasiga osilib olgandi.
– Bu soʻnggisi, – dedi Jonsi. – Uni kecha kechqurun albatta toʻkiladi deb oʻylagandim. Shamolni eshitdim. U bugun toʻkiladi, shunda men ham oʻlaman.
– Nafasingni yel uchirsin! – dedi Syu, soʻlgʻin yuzini yostiq tomon burarkan. – Oʻzingga joning achimasa, menga rahming kelsin! Mening holim ne kechadi?
Ammo Jonsi javob qaytarmadi. Inson qalbi sirli, olis sayohatga hozirlik qilayotgan bu olamdagi barcha narsaga befarq boʻlib qolarkan. Jonsini doʻstlik va hayotga bogʻlab turgan rishtalar birma-bir uzilarkan, u oʻsha xayoli taʼsiriga tobora berilib ketayotganday edi.
Yana bir kun oʻtdi, gʻira-shira boʻlishiga qaramasdan hali-hamon novdasida osilib turgan oʻsha yolgʻiz yaproq koʻziga tashlanib turardi. Qorongʻi tushishi bilanoq shimoldan esayotgan shamolning yana jilovi boʻshadi, bu payt yomgʻir ham tinmay derazaga urilib, past golland tarnovlaridan chakkillab pastga oqardi.
Tong otishi bilanoq bagʻritosh Jonsi yana pardani koʻtarishni buyurdi.
Pechakgul bargi hali ham oʻz joyida edi.
Jonsi unga uzoq vaqt tikilib yotdi. Soʻngra gaz plitasida tovuq shoʻrvasini aralashtirayotgan Syuni yoniga chorladi.
– Qanchalik zaif boʻlgan ekanman-a, Syudi, – dedi Jonsi. – U soʻnggi yaproq ham qanchalik zaiflik qilayotganimni koʻrsatish uchun toʻkilmay turishga kuch topa oldi. Oʻziga oʻlim tilash katta gunoh. Bunday niyat qilganim uchun oʻzimdan oʻzim uyalib ketyapman. Hozir menga ozgina tovuq shoʻrvadan bergin, yana portveynli sutdan ham olib kel… Yoʻq, shoshma! Avval oynani keltir, yonimga yostiq ham toʻshab qoʻy, oʻtirib ovqat pishirishingni koʻrmoqchiman.
Bir soatdan keyin u dedi:
– Umid qilamanki, bir kun kelib men albatta Neapolitan koʻrfazining rangli suratini chizaman.
Tushlikdan keyin shifokor keldi, u ketayotganda esa Syu bir narsani bahona qilib uning orqasidan dahlizga chiqdi.
– Imkoniyatlar barobar, – dedi shifokor Syuning nozik, titrayotgan qoʻllarini siqib qoʻyarkan. – Yaxshi qarov bilan kasallikni albatta yengasizlar. Hozir esa men pastki qavatdagi bemorni koʻrishim kerak. Uning ismi Berman ekan. Menimcha, rassom boʻlsa kerak. U ham zotiljamga chalinibdi. Keksayib quvvatdan qolgan, kasali esa juda ogʻir. Hech qanday umid qolmagan, biribir kasalxonaga yuborsak tinchroq yotadi.
Ertasi kun shifokor Syudiga dedi:
– Uning hayoti xavf ostida emas. Sizlar yengdinglar. Unga yaxshi ovqat berib gʻamxoʻrlik koʻrsatilsa, tez kunda oyoqqa turib ketadi.
Oʻsha oqshom Syu mamnuniyat bilan toʻqiyotgan toʻq moviy va umuman keraksiz junli sharfini tutgancha Jonsining yotogʻiga keldi, bir qoʻli bilan qizni yostiqqa qoʻshib bagʻriga bosdi.
– Senga bir gap aytishim kerak, mening jajjigina oppoq quyoncham. – dedi u. – Bugun janob Berman kasalxonada zotiljamdan vafot etibdi. U atigi ikki kun betob boʻlib yotibdi. Qorovul uni birinchi kuni ertalab pastdagi xonasiga ogʻriqdan nochor ahvolda koʻrgan ekan. Oyoq kiyimi va ust-boshlari jiqqa xoʻl va sovuqdan muzlab ketgan ekan. Oʻsha mashʼum kechada qayerda boʻlganligini tasavvurlariga ham sigʻdira olishmabdi. Undan keyin ular hali ham oʻchmagan fonar, joyidan qoʻzgʻatilgan narvon, bir nechta sochilib yotgan moʻyqalam bilan birga yashil va sariq boʻyoqlarni topishibdi – derazadan tashqariga qaragin, qadrdonim, devordagi soʻnggi yaproqqa bir nazar tashlagin. U nega shamolda tebranmayotganiga hech eʼtibor berdingmi? Eh, jonginam, bu Berman yaratgan shoh asar – uni u oʻsha soʻnggi yaproq toʻkilgan kechada chizgan ekan!
Ingliz tilidan Maʼruf Abdullayev tarjimasi
“Sharq yulduzi” jurnalining 2011-yil, 4-sonidan olindi.
* Tabldot – baʼzi bir mamlakatlardagi umumiy ovqatlanish stoli (dam olish maskanlarida, oshxonalarda, restoranlarda – tarj).