..

Said Ahmad. Ot bilan suhbat

Loyihani qo'llab quvvatlash uchub buyerga bosing

Urgutda adir tepasidagi Navroʻz bayrami oʻtkaziladigan yalanglikka chiqadigan tik soʻqmoq yonboshida bir qabr bor. Andak toʻxtab, unga eʼtibor bering. Bu jangchi, qahramon otning qabri. U frontda yaralangan egasini olib ketayotgan sanitar vagoni orqasidan yugurib, poyezd tezlab ketganda yetolmay, yoʻlda qolib ketgan. Necha oylab togʻ-toshlardan, daryolardan oʻtib, choʻllarda sargardon boʻlib, oxiri Urgutni topib kelgan. Bu vafodor ot egasini koʻrish ilinjida oylab Samarqand vokzalidagi poyezdlarni boshdan-oyoq aylanib chiqadi. Oʻziga tanish sanitar vagonni topolmay, kelgusi poyezdni kutadi. Urgut bilan Samarqand oraligʻida qatnayverib, tuyoqlari yemirilib, yurishga imkon bermay qoʻyadi. U oxiri qadrdon chavandozga ilhaq boʻlib jon beradi.

1960-yilda konchilar toʻgʻrisida biron nima yozish niyatida Ohangaronga bordim. Yuz metrcha chuqurlikdagi shaxtaga tushganimda gʻaroyib voqeaga duch keldim. Bu voqea meni hali-hali larzaga soladi. Ilgari boshimga qora kunlar yogʻilganda Jezqoʻrgʻon mis konlari shaxtalarida ishlaganman. Yer qaʼridagi bunaqa hayot menga tanish edi. Boya aytganim — meni larzaga solgan narsa — koʻmir konida 17 yildan beri yorugʻlik koʻrmay, toza havodan nafas olmay yashayotgan ot edi.

Bu ot qirq birinchi yili frontga joʻnatiladi, ikki yil jang qiladi. Yaralangan otlar qatori “brak” qilinib, koʻmir konlari boshqarmasi ixtiyoriga yuboriladi. Shu tariqa u frontdosh doʻstlari bilan Ohangaronga kelib qoladi. Oʻsha paytlarda elektr quvvatining yetishmasligi tufayli texnikani ishlatib boʻlmasdi. Elektr quvvati faqat shaxta ichini yoritish va havoni tozalovchi ventilyatorni aylantirishga zoʻrgʻa yetardi. Otlar yer tagiga tushirildi. Koʻmir ortilgan vagonchalarni tortish shular zimmasiga tushdi. Yarasi bitib, asil holiga kelgan ot isyon koʻtarib, yuk tortmay qoʻydi. Shunda yer ustidan bir yahudiy mol doʻxtiri tushib, uni axta qilib qoʻydi. Ana shundan keyin u yuvvosh tortib, itoatli boʻlib qoldi. Koʻp otlar havo yetishmasligidan, ogʻir mehnatdan birin-ketin oʻla boshladilar. Yuqori quvvatli elektr liniyalari tortib keltirilgandan keyin otlar kerak boʻlmay qoldi. Ular ishdan ozod qilinib, yer betiga chiqazildi. Ammo, yorugʻlikka chiqqach, qorachiqlari kengayib ketgandan kuchli yorugʻlikka chidamay, hammasi koʻr boʻlib, badboʻy iflos havoga oʻrgangan oʻpkalari toza havoga dosh berolmay qoldi. Shaxtada qolgan uch-toʻrt ot ham oʻlib ketdi. Faqat shu birgina ot hamon yer qaʼrida yashayapti.

Boshimdagi kaska chirogʻini otga tushiraman. U jimgina turaveradi. U axta qilinganidan buyon ana shunaqa befarq, loqayd boʻlib qolgan ekan.

Menga hamroh boʻlgan kon muhandisiga qarayman.

— Buni nima qilmoqchisizlar? Yuqoriga chiqazilsa koʻr boʻlib, oʻlib ketadi. Bechora shu yerda yashayveradimi?

— Boshqa iloj yoʻq. Xudo qancha umr bergan boʻlsa shu yerda poyoniga yetkazadi.

Oʻz oʻlimini sokin, itoat bilan, isyonsiz kutayotgan baxtsiz jonivorga qarab yuraklarim zirqirab ketdi. Qanchalar rahmsiz boʻlib ketganmiz-a, deyman oʻzimga oʻzim. Dinga qarshi tinimsiz tashviqotlar oʻz ishini qilmayotganmikin? Dilimizdan imon koʻtarilmayotganmikin? Nahotki, Xudoni unutayozdik? Yoʻqsa, bu shafqatsizlik bizga qaydan ilashadi?

Qamoq lagerlarida umrini oʻtkazayotgan mahbuslar uyini, bola-chaqalarini sogʻinib mushuk boqishardi. Oʻzlari toʻymagan ovqatdan yulib mushuklarga berishardi. Lager siyosiy rahbari shu mushuklarni qopga solib, olov gurillab yonayotgan novvoyxona pechiga tashlaganini koʻrganman. U alangada jizgʻanak boʻlib yonayotgan mushuklarni zavq bilan tomosha qilgandi. Bu shafqatsiz odam ibodat qilayotgan nasroniylarni, namoz oʻqiyotgan musulmonlarni ayamasdan kaltaklardi. Bu xil shafqatsizliklar oʻshanaqa imonsizlardan oʻtmaganmikan?

Shunday iztirobli xayollar bilan otdan uzoqlashdim.

Goh emaklab, goh bukilib, vagonchalarga, elektr simlarga tegib ketishdan qoʻrqib, ming bir xavotir bilan shaxta yoʻllarini aylanib chiqdim. Tepamda kim bilsin, necha million tonnali yer qatlami. U tinimsiz qisirlaydi. Har biri uydek-uydek keladigan koʻmir xarsanglarining darzidan qurum toʻkiladi. Vagonchalarning taraqa-turuq tovushlari, tepadan yomgʻirdek quyilayotgan suvlarning shovqini, suv tortayotgan nasoslarning tinimsiz guvillashi, parmalarniig pulemyot tovushini eslatuvchi ovozi, ular koʻchirgan koʻmir xarsanglarining pastga qarsillab tushishidan hosil boʻlgan momoqaldiroqdek vahimali tovushi meni dovdiratib qoʻydi, quloqlarim bitib, chiqish joyiga keldim. Hamrohim yuqoriga chiqib ketgan ekan. Liftchi chol ahvolimni koʻrib, temir kursini men tomon surib qoʻydi.

— Birpas dam oling. Ancha urinib qopsiz. Shaxtaga birinchi tushgan odam shunaqa esankirab qoladi.

Oʻtirdim. Ikki koʻzim otda. Uning badani harakatsiz edi. Yer betidagi otlar tanasiga qoʻngan pashshalarni dumi bilan haydaydi. Dumi yetmagan joylariga qoʻnganlarini terisini dirillatib uchirib yuboradi. Bu joyda na pashsha, na chivin bor. U otning oʻzi emas, goʻyo haykali edi.

Ot ham oʻylarmikan, deyman oʻzimga oʻzim. Koʻrgan kunlarini eslarmikin? Tolstoy ham, Aytmatov ham ot oʻylash, eslash qobiliyatiga ega jonivor, degan. Shunday boʻlsa, bu ot ham bolaligini eslay oladi. Shataloq otib yayragan yashil yaylovini, onasining toʻlib, tirsillab turgan yelinini boshi bilan turtib-turtib iydirganlarini, iliq, xoʻshboʻy ona sutini miriqib emganlarini eslayotgandir. Chaqmoq chaqib, momoqaldiroq gumburlab, yomgʻir quyganda onasining issiq pinjiga suqilganlarini xayolidan oʻtkazayotgandir. Avji gʻunon boʻlgan paytida raqiblarini dogʻda qoldirib, koʻngli xushlagan suluv biyani ergashtirib, uyur orasidan gʻolibona olib oʻtgan paytlarini nahotki eslamasa!

Ot xoʻrsinsa, koʻzidan yosh oqsa bir falokat yuz beradi, egasi oʻladi, deyishadi. Xoʻrsingan otni albatta soʻyib yuborishadi.

1952-yili shu otning koʻzidan moʻlt-moʻlt yosh oqqandi. Nim qorongʻi shaxtada buni hech kim sezmagandi.

Oʻsha yili olis Jezqozgʻon konida mis harsanglarini koʻchiradigan mahbuslar orasida bir mahbus, sobiq qahramon, otliq askar Ermat chavandoz olamdan oʻtdi. Mis toʻzonlari uning oʻpkasini chiritgan edi. Ermat chavandoz umrini vatan xoini degan “unvon” bilan yakunladi.

Ot oʻz chavandozining olamdan oʻtganini sezdimikin? Uning xoʻrsinishi, koʻzida moʻltiragan yosh balki shundandir? U jonvorlik hissiyoti bilan fojiani olisdan turib sezgan boʻlishi mumkin.

Bu ruhiy holat, bu erk sogʻinchi menga tanish.

Yigit yoshim barq urgan, uylanib, hayot nashʼasini surayotgan, yonib ijod qilayotgan paytimda meni zindonga tashladilar. Yorugʻ tushmaydigan, tashqaridan tiq etgan tovush kelmaydigan yakka zimiston xonada (odinochkada) yotganimda xuddi shu otga oʻxshab koʻrgan-kechirganlarimni eslab oʻtirardim. Qiziq, negadir faqat bahor paytlarini eslardim. Oʻrik gullagan, shabboda shaftoli gullarini toʻzgʻitardi. Majnuntollarning uzun yashil sochlari yangi uygʻongan maysalarning boshlarini silardi. Jannatga bermagulik oʻzbek bogʻlarida bahor bir necha haftalik mehmon edi.

Yigitlik ham ana shunday mehmon. Shu gʻanimat, keyin hech qachon qaytib kelmas damlarni qorongʻu zindonda oʻtkazish naqadar ayanchli, naqadar armonli…

Shu topda, yer tagida ot oʻylayapti, men oʻylayapman.

Ot yashil yaylovlarni koʻryapti. Ona bagʻrida yayraganlarini eslayapti. Men birinchi kitobim chiqqan, quvonchim olamga sigʻmas baxtiyor damlarni koʻz yumib xotiramda jonlantiryapman.

Beixtiyor otga qarayman. U hamon bosh ekkancha loqayd turardi.

— E, birodar, ne gunohing bor ediki, seni shu alpozga solishadi?

Ot tilga kirgandek boʻldi:

— Menda qanday gunoh boʻlsin. Bir bezabon jonivorman. Odamlarning yukini yengil qildim, uzogʻini yaqin qildim. Oʻzimni insonning doʻsti degandim… Hayronman. Olis yurtlarda janglarga kirdim. Odamlar menga oʻq uzdilar. Yaralanib, uzoq yurtlardan vatan deb bilgan manzilga yetib keldim. Mana, koʻrib turibsan, oʻsha sogʻinib kelgan vatanda oftob koʻrmay turibman…

— Bilaman, bilaman, jonivor. Xalqlar otasi xoʻlu quruqni barobar yondirgan edi. Sendan biron zurriyot qolmadimi? — deb soʻrayman undan. U bosh chayqaydi.

— Meni bunday baxtdan mosuvo qilganlar.

Koʻksimda bir dunyo gʻam bilan yer betiga chiqib ketdim.

Osmon koʻm-koʻk, ukpardek oppoq bulutlar beozor suzadi.

Ot pastda, quyoshsiz, oysiz, yulduzsiz makonda mung toʻla koʻzlarini yumganicha qora taqdirini poyoniga yetkazish uchun zimistonda qoldi. Oʻttiz yetti yildirki, uni eslayman. Baʼzan u tushlarimga kiradi. Biron yerda ot koʻrsam shu gʻarib, baxti chopmagan jonivor esimga keladi. Shunday paytlarda doxiy “padari buzrukvorimizga” qarata: “Zulmingni, jabringni tortmagan kim qoldi? Odamlarga qilgan zulming kammidi, jonivorlarni ham baxti qora qilding-ku!” degan bir nido ich-ichimdan otilib chiqadi.

Oʻtgan yili vodiyga mashinada ketayotganimda yomgʻir quyib yubordi. Olmaliq yoʻlidan Ohangaron tomon burilishda hassaga tayangan bir keksa odam yomgʻirda ivib, oʻtgan-ketgan mashinalarga qoʻl koʻtarib, olib ketishlaridan umid qilib turardi. Uning yonginasiga kelib, mashinani toʻxtatdim. U eshikni ochib, Angrengacha olib ketishimni soʻradi. Olib ketdim. U menga ikki-uch marta qarab olgach:

— Sizni taniyman, birodar, — dedi. — Esingizda bormi, oʻttiz yetti yil oldin sizni shaxtaga olib tushgandim.

Tasodifni qarang, shuncha yildan beri xayolimni band qilgan odamni topdim. Undan shoshib soʻradim. “Esingizdami, hu, shaxtadagi ot? U nima boʻldi?” dedim. U ichki bir iztirob bilan, past ovozda: “Oʻldi”, dedi.

— Siz kelib ketganingizdan biron yil oʻtib, jonivor qazo qildi. Jasadini Jigaristondagi frontchi doʻstlari dafn qilingan joyga koʻmdik. Juda bahavo joy. Baland adir poyida. Kon veteranlari maslahatlashib, shu otlarga yodgorlik oʻrnatmoqchi boʻldik. Biroq oʻzingiz bilasiz, Jigariston voqeasini butun dunyo bilib ketdi. Bemahal kelgan yomgʻir selga aylanib koʻpriklarni buzdi. Daraxtlarni qoʻpordi. Adirning tagi nam tortib, surila boshladi. Oxiri oʻpirilib, odamlarning uylarini bosdi. Eh-he, qancha odam tuproq tagida qoldi. Oʻshanda otlarning mozori ham tuproq tagida qolib ketdi.

Bu gapdan ingrab yubordim.

Taqdirni qarang, bu baxti qora otning oʻn yetti yil yer tagida yashagani, yer tagida jon bergani kamlik qilgandek, qabri ham yer tagida qolib ketibdi. Oʻzi aytgandek, “vatanini topibdi”.

Hamrohimni Angrenda qoldirib, togʻ tomon ketdim. Yomgʻir tingan, lekin togʻ boshida bulutlar gʻujgʻon oʻynardi.

Dovonga koʻtarilaman. Yonbagʻirlarda uyur-uyur yilqilar oʻtlab yurishibdi. Ular orasida men bilgan otning zurriyoti yoʻq. U dunyodan nom-nishonsiz ketgan…

“Ot kishnagan oqshom” qissasining soʻnggi satrlarini yoddan oʻqiyman: “Ayo Tarlon, sen mening akamsan. Uka desa degulik mendayin ukang bor… Ayo Tarlon, sen mening qiyomatlik birodarimsan, qiyomatlik…”

Bu soʻzlar insonning eng yaqin doʻsti, vafoli joʻrasi — ot shaʼniga aytilgan madhu taronadir.

1997-yil.